Zeka mı? O da ne?

Profesör Ben Ambridge, bulmaca, test ve oyunlarla kendinizi hayvanlar alemine karşı sınayabileceğiniz eğlenceli bir popüler bilim kitabı Maymun Kadar Aklım Olsa ile size yeni bir bakış açısı sunuyor.

Ah biz insanlar… Kendimizi dünyanın merkezinde sanırız. Yeryüzü üstündeki bütün canlılardan daha üstün olduğumuza inanırız safça (ya da aptalca mı demeli?). Ayaklarımızın üstünde dikilebildiğimiz, alet kullanabildiğimiz, medeniyetler kurabildiğimiz, icatlar yapabildiğimiz, düşünce sistemine sahip olabildiğimiz için kendimizi en zeki, en becerikli yaratık olarak düşünürüz. Bütün rezilliklerin aramızdan çıkmasına rağmen en akıllı olduğumuza nasıl inanabiliyoruz bilmiyorum ama her şeyin bir yanılgı olduğunu kabul etmemiz lazım. Zira bizim kadar, hatta bazen bizden de fazla zekâsı olan hayvanlar var.

Liverpool Üniversitesi’nde psikoloji profesörü olan Ben Ambridge yeni kitabı Maymun Kadar Aklım Olsa ile yukarıda yazdığım yargılarımızı yeniden değerlendirmemizi sağlıyor. Büyük ilgi gören PSY-Q – Ev Tipi Psikoloji Laboratuvarı isimli kitabı gibi Maymun Kadar Aklım Olsa da Domingo Yayınları’ndan çıkmış.

Yakınlarda New Scientist dergisinde çıkan bir makalede bağımlı hayvanların en önde gelenlerinden söz ediliyordu. Bunların arasında afyon bağımlısı valabiler, alkol bağımlısı sivrifareler, uyarıcı bağımlısı fareler, esrar bağımlısı maymunlar ve kokain bağımlısı tırtıllar vardı. (s.144)

Kitap boyunca yer alan ufak testleri, anketleri, deneyleri vs. hem insanların hem de değişik hayvan türlerinin verdikleri cevaplar, tepkiler açısından inceleyen, karşılaştıran ve açıklayan yazar pek çok ilginç veri sunuyor. Batıl inançlardan bağımlılıklara, cinsel oyunlardan belleğin kapasitelerine, yanılsamalardan kelime dağarcığına ve daha birçok konuda hayvanların da insanlarla benzer davranış örüntüleri geliştirdiklerini okumak çok şaşırtıcı olabiliyor. Zekanın bazı yönleri söz konusu olduğunda ise bazen üstün yaratık! insanları sollayan hayvan türleri bile mevcut.

Daha büyük resme bakarsak, insanoğlunun bilim, yönetim ya da sanat gibi en büyük başarılarının nerdeyse tümü, temelde işbirliğine dayalıdır. Parayı ele alın: Birtakım kağıt ve metal parçaları ya da ekranda beliren sayıların bir anlamı varsa bunun tek nedeni, anlamları varmış gibi davranmayı topluca kabul etmiş olmamızdır. (s.128)

Pek çok hayvan türünün katıldığı araştırmalarda kullanılan testlerin insanlar için geliştirilmiş versiyonlarını kitabı okurken sizin de denemeniz olası. Kendinizi test ederken verilerinizi farelerle, tavuklarla, şempanzelerle, fillerle ve daha bir çoğuyla karşılaştırabilirsiniz. Aslında hayvanlardan farklı olan neredeyse tek yanımızın aslında gerçekte var olmayan pek çok konuyu anlamlıymış gibi kabul etme davranışımız olduğunu okumak sizi şok edebilirse de bakış açınızı daha geliştirecektir diye düşünüyorum. Zira gerçekte var olmayıp hep birlikte varmış kabul ettiğimiz para, din, hükümet oluşumları, savaş nedenleri vesaire gibi bize beladan başka pek bir şey getirmeyen bu uydurduklarımızın bizi farklı kılıyor oluşu bir marifet değil gibi sanki.

Bildiğiniz bıldırcınlar işte: Hani tadı tıpkı tavuk yumurtasınınkine benzeyen ama daha küçük oldukları için daha lüks sayılan yumurtaları yumurtlayan kuşlar… Ve işte bu kuşlar öyle cinsel fetişler geliştirebilir ki Christian Grey yanlarında solda sıfır kalır. (s.157)

Eğlenceli anlatımıyla; şarkılardan, filmlerden yerinde ve anlamlı dokundurmalar yapan alıntılarıyla; hayvanlar dünyasından sunduğu renkli ayrıntılarıyla hoş bir belgesel tadındaki bu kitap sadece hayvanlar alemi, psikoloji ve diğer bilimlerle ilgilenen okurların değil her türden okuyucunun merakını çekebilecek bir sunuma sahip. Ben Ambridge’in sohbet edermiş gibi tarzı ile okuması rahat, gülümseten bilgi detayları ile ilgi çekici bir kitap olmuş Maymun Kadar Aklım Olsa.

Anatemalarından biri –yüzyıllar içinde beynimize kazınan “insan benzersizliği” mantrasına karşılık- biz insanların diğer hayvanlardan gerçekte öyle pek de farkımızın bulunmadığı olan bu kitabı yavaştan toparlama zamanı geldi. (s.251)

Daha başında bu fikirle başlayan kitabın yine bu düşünceden devam etmesinin kaçınılmaz olduğunu okudukça siz de görebiliyorsunuz. Zeka ve bilinç söz konusu olduğunda, kişilik ve duygular söz konusu olduğunda, seks söz konusu olduğunda, uyuşturucu ve rock’n roll söz konusu olduğunda, rekabet ve sosyallik söz konusu olduğunda insanların hayvanlardan birçok durumda çok daha iyi olduğunu inkar etmese de, esas meselenin aradaki farkın “tür değil, derece farkı” olduğunu Darwin’den alıntılayarak ve bu sonucu kabul etmeden önce benzersizliğin, biz insanların çaresizce tutunduğu o son sınırını yani bilinci biraz daha incelememiz gerektiğini (s.256) vurgulayarak bitiyor kitap.

Batıl inanç, örneğin bir tahta parçasına dokunarak ya da sihirli sözcükler mırıldanarak evrenin kurallarını geçici olarak lehimize esnetebileceğimiz yanılsamasıdır. Böylesi açıklıkla tanımlandığında, batıl inançların düpedüz akıldışı olduğu su götürmez. (s.102)

İnsanların diğer canlılardan üstün olmadığını, hatta bazen yaptıkları rezilliklerle, acımasızlıklarla daha aşağı düzeyde olduğunu düşünen biri olarak benzersiz olmadığımızı bilimsel açılardan da kanıtlama yolunda bir adım daha atmış olan bu kitabı herkese tavsiye ederim.